Η οργάνωση και διαχείριση των δημόσιων οικονομικών αποτέλεσε ένα από τα πιο βασικά ζητήματα με τα οποία βρέθηκε αντιμέτωπη η ελληνική επανάσταση. Η Προσωρινή Διοίκηση της Ελλάδας, που ανακηρύχτηκε με την ψήφιση του Προσωρινού Πολιτεύματος (1.1.1822), όφειλε να χρηματοδοτήσει τις διοικητικές, στρατιωτικές και ναυτικές της ανάγκες, να προσδιορίσει τους εθνικούς πόρους και να οργανώσει τον μηχανισμό ελέγχου τους. Το θεσμικό πλαίσιο που παρήγαγε προσδιόρισε το φορολογικό σύστημα που τέθηκε σε εφαρμογή στα χρόνια της Επανάστασης του 1821 και αποτέλεσε τη μήτρα για τη δημοσιονομική οργάνωση του ελληνικού κράτους.

Αντικείμενο του ερευνητικού έργου είναι η πιλοτική επεξεργασία φορολογικών καταστίχων της περιόδου της Επανάστασης του 1821, με στόχο τη διερεύνηση του μηχανισμού εκμίσθωσης των προσόδων, το προφίλ των προσώπων που εμπλέκονται στην ενοικίαση, καθώς και τη γεωγραφική κατανομή τους σε μια προσπάθεια ανασύστασης της φορολογικής γεωγραφίας της εποχής.

Σκοπός του έργου ήταν η συγκρότηση ενός ερευνητικού εργαλείου, το οποίο θα αποτυπώνει, κατά το δυνατόν πληρέστερα, τις ιστορικές πληροφορίες, προκειμένου να μπορεί να απαντά σε παλαιότερα και νέα ερωτήματα. Η παρακολούθηση των πληροφοριών γίνεται μέσω ενός διαδραστικού χάρτη, στον οποίο αποτυπώνονται οι εκμισθώσεις των φορολογικών προσόδων, μαζί με όσες σχετικές πληροφορίες τις συνοδεύουν. Επιπλέον, στο πλαίσιο του έργου κρίθηκε σκόπιμο να συγκροτηθεί τοπωνυμική βάση δεδομένων, με βάση φορολογικά έγγραφα της περιόδου. Τέλος, στην ιστοσελίδα παρατίθεται ένας βιβλιογραφικός οδηγός για την εν λόγω θεματική.

Μεθοδολογία

Στο πλαίσιο του έργου εντοπίστηκαν και τέθηκαν υπό επεξεργασία φορολογικά τεκμήρια των ετών 1822 και 1829. Οι δύο αυτές χρονιές επελέγησαν, αφ’ ενός λόγω της σχετικής αρχειακής πληρότητας και αφ’ ετέρου καθώς προσφέρουν δύο σημεία θέασης: ένα στην αρχή της οργάνωσης του δημοσιονομικού συστήματος κι ένα στα χρόνια της καποδιστριακής διακυβέρνησης. Οι πηγές αναφέρονται κατά κύριο λόγο σε επαρχίες της Πελοποννήσου, συγκροτώντας μια στέρεα τεκμηριωτική βάση, που επέτρεψε τη χαρτογραφική αποτύπωση των ιστορικών πληροφοριών.

Κατά την εκπόνηση του έργου αποδελτιώθηκαν συστηματικά οι πληροφορίες που εμφανίζονται σε φορολογικά έγγραφα: είδος προσόδου, ύψος ποσού, αναφερόμενος οικισμός, επαρχία, ημερομηνία δημοπράτησης, προσφορές κατά τη δημοπρασία (με ημερομηνία, ποσό και υποψήφιο ενοικιαστή), πρόσωπα ενοικιαστών. Για την ευχερέστερη οργάνωση των πληροφοριών, το σύνολο των στοιχείων καταχωρίσθηκε σε βάση δεδομένων, δομημένη στο δυναμικό, ψηφιακό εργαλείο Heurist του πανεπιστημίου του Σίδνεϊ.

Στον διαδραστικό χάρτη αποτυπώνονται οι πρόσοδοι σε επίπεδο επαρχίας, και όπου ήταν δυνατόν σε επίπεδο οικισμών ή θέσεων. Για την γεωγραφική ταύτιση των θέσεων αξιοποιήθηκε η βάση δεδομένων που συγκροτήθηκε στο πλαίσιο του έργου «Το οικιστικό δίκτυο της Πελοποννήσου στα χρόνια της Επανάστασης», που υλοποιείται στο ΙΙΕ/ΕΙΕ. Μόνον όπου δεν εντοπίζονταν στοιχεία χρησιμοποιήθηκαν άλλα ψηφιακά εργαλεία έρευνας (βάση δεδομένων της ΕΕΤΑΑ για τις διοικητικές μεταβολές των οικισμών, η βάση δεδομένων Μετονομασίες των οικισμών της Ελλάδας, 19ος-21oς αιώνας, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών / Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα 2020), όπως επίσης και δευτερογενής βιβλιογραφία, προκειμένου να αντιμετωπιστούν ζητήματα ταυτίσεων και γεωγραφικού εντοπισμού.

Τα στοιχεία που έχουν συγκεντρωθεί είναι αναζητήσιμα με πολλαπλούς τρόπους (αναζήτηση με βάση το είδος προσόδους, το όνομα του οικισμού, το έτος αναφοράς, το πρόσωπο του ενοικιαστή) και συνδυαστικά, ώστε να μπορεί να εντοπίζονται με συστηματικό τρόπο.

Στην τοπωνυμική βάση δεδομένων συγκεντρώθηκαν όλα τα αναφερόμενα τοπωνύμια είτε αφορούν οικισμούς είτε αγροτικές θέσεις οι οποίες δεν φαίνεται να συνοδεύονταν από εδραία κατοίκηση. Στη βάση καταγράφονται οι θέσεις με τη σύγχρονή τους ονομασία, την ονομασία τους όπως αυτή εμφανίζεται στα τεκμήρια, καθώς και την επαρχία στην οποία εντάσσονταν προς φορολόγηση. Οι ονομασίες των οικισμών-θέσεων έχουν μεταγραφεί και σε λατινικό αλφάβητο βάσει του ελληνικού προτύπου μετατροπής ελληνικών χαρακτήρων σε λατινικούς ΕΛΟΤ 743.

Ομάδα Έργου

Επιστημονικός Υπεύθυνος: Δημήτρης Δημητρόπουλος, Διευθυντής Ερευνών Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών

Ιστορική έρευνα – τεκμηρίωση: Βαγγέλης Σαράφης, υποψήφιος διδάκτωρ Ιστορίας ΕΚΠΑ, συνεργάτης Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών

Ανάπτυξη διαδικτυακής εφαρμογής: Γιώργος Χιώτης, ιστορικός-αρχαιολόγος, συνεργάτης Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών

Ευχαριστίες οφείλονται:

• στα Γενικά Αρχεία του Κράτους για τη διάθεση αρχειακού υλικού σε ψηφιακή μορφή
• στη Βιβλιοθήκη της Βουλής για τη διάθεση ψηφιακών αντιγράφων εγγράφων από τα Αρχεία Ελληνικής Παλιγγενεσίας
• στους Μιχάλη Φέστα, Άννα Αθανασούλη και Μαργαρίτα Λιάγκα, που συνέδραμαν με σκέψεις και προβληματισμούς κατά την εξέλιξη της έρευνας.

Η ψηφιακή πλατφόρμα υποστηρίχθηκε από χορηγία της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος και εντάσσεται στην «Πρωτοβουλία 1821-2021», μια συνεργασία ελληνικών κοινωφελών ιδρυμάτων και της Εθνικής Τράπεζας που συγκροτήθηκε εν όψει της επετείου των διακοσίων ετών από την Ελληνική Επανάσταση.